dr Miomir Abović – Porijeklo i smisao tivatskih mikrotoponima Lastva, Ruljina, Seljanovo i Činovica

Kako je razvidno iz naslova rada, u istom ćemo se pozabaviti rješavanjem porijekla i smisla tivatskih mikrotoponimâ Lastva, Ruljina, Seljanovo i Činovica.

Počećemo od mikrotoponima Lastva. Lastva je izvedenica od imenice laz sufiksom – tva. Dakle, Lastva je nastalo od tvorbene osnove laz- + –tva, što je dalo Laztva, a onda je- jednačenjem suglasnikâ po zvučnosti, pri čemu je zvučno z ispred bezvučnog t prešlo u s– fonetski regularno nastao oblik Lastva. Imenica laz znači (između ostalog) „mali dio obradive zemlje na nepristupačnom zemljištu, u kršu, močvari itd.; zaravan na uzvišici, proplanak; uzan planinski prolaz, tjesnac“ (RSJ 2007: 624).

Iz navedene leksikografske definicije imenice laz jasno je da je toponim Lastva– s obzirom na zemljopisne karakteristike- primarno bio nominator za Gornju Lastvu. Za nominaciju Donje Lastve toponim Lastva upotrijebljen je automatski i mehanički: Gornjolastovljani koji su se doseljavali da žive uz obalu upotrijebili su toponim kojim su nominirali mjesto iz kojeg su potekli i za nominaciju svôg novog naselja. Reklo bi se da su „platili danak“ ili pijetetu prema mjestu porijekla, ili lijenosti uma, ili i jednom i drugom. Jer: prostor Donje Lastve s obzirom na karakteristike terena i zemljopisne značajke, mogao se nominirati i na mnogo sasvim drugačijih načinâ.

Kad bismo laike u oblasti lingvistike pitali od čega vodi porijeklo mikrotoponim Ruljina, najčešći odgovor vjerovatno bi bio da je u pitanju augmentativ izveden sufiksom – ina od imenice rulja. Imenicu rulja Rečnik srpskoga jezika leksikografski određuje kao “neuređen, neorganizovan, nedisciplinovan skup, masa ljudi, gomila, svetina, ološ” (RSJ 2007: 1177). Ova imenica, dakle, već u svom osnovnom obliku ima pežorativno značenje. Augmentativni sufiks – ina to značenje dodatno bi pojačao, pa bi- u okviru ove i ovakve eksplikacije- smisao mikrotoponima Ruljina bio “mjesto gdje živi svjetina, polusvijet, neugledna skupina ljudi”. Ovo objašnjenje- ma koliko na prvi pogled izgledalo mogućim- ipak moramo odbaciti i rješenje porijekla i smisla ovog mikrotoponima potražiti u drugom pravcu. Taj drugi pravac tiče se dvije hipoteze koje najprije treba predstaviti, a zatim i kritički propitati. Prva hipoteza sastoji se u tome da porijeklo i smisao mikrotoponima Ruljina valja tražiti u izvedenici sufiksom – ina od, moguće, dva glagola: ruljati i ruljiti. Niti jedan od ova dva glagola danas nije više u upotrebi, makar ne na teritoriji Boke Kotorske; pitanje je da li su se u Tivtu i Boki Kotorskoj pomenuti glagoli uopšte ikad i upotrebljavali u govornoj komunikaciji. Značenje prvopomenutog glagola Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika (nekadašnje) Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti određuje kao „ a) (…) rikati, urlati plačući. Samo u rječniku Vukovu (…) (brülen- vom Kinde, ploro) i u Ivekovićevu (rulja na pr. derište kako, kad viče plačući; vidi brižditi, derati se, drečati, goluždriti se, guliti se)“; b) isto što riljati, riti, roviti“ (Rječnik JAZU, svezak 60, 1954: 304.). Značenje drugopomenutog glagola isti Rječnik određuje kao:“ (…) roktati“. U prvom slučaju, u gramatičkom smislu, imali bismo izvedenicu sufiksom – ina od tvorbene osnove koju čini korijen rulj–; u drugom slučaju izvedenicu od (glagolske) osnove rulji- istim sufiksom. U okviru ove hipoteze postoje, dakle, tri mogućnosti tumačenja smisla toponima Ruljina: Ruljina može biti „mjesto na kojem neko plače“, „mjesto na kojem neko (neka vrsta životinje) ruje, rilja“ i/ili „mjesto na kojem nešto rokće”. Sva tri objašnjenja smisla mikrotoponima Ruljina– navedena u okviru ove prvopredstavljene hipoteze- podjednako su vjerovatna i moguća. Štoviše, postoji jedan momenat na temelju kojeg bismo jednom od navedenih tumačenjâ mogli dati i prednost. Naime, na istoj strani šezdesete sveske Rječnika hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU na kojoj je leksikografsko određenje glagolâ ruljati i ruljiti, nalazimo i leksikografsku odrednicu Rulina. U pitanju je toponim koji je zabilježen u narodnoj pripovijeci „Čegar sam bila lani hči, sem letos mati“- pripovijeci koju je slovenački jezikoslovac Davorin Nemanič poslao- iz Pazina u Istri 1884. godine- slovenačkom literarnom časopisu „Ljubljanski zvon“ (literarni mjesečnik koji je postojao od 1881. do 1941.). U napomeni uz leksikografsku odrednicu Rulina stoji da je smisao ovog toponima „puer plorans“: dječak koji plače. Dakle, mogli bismo reći da u okviru teorije o porijeklu i smislu toponima Ruljina, gdje se rješenje za porijeklo i smisao tog toponima vidi u izvedenici sufiksom – ina od glagola ruljati ili ruljiti, veću vjerovatnoću- u odnosu na druga dva navedena- ima objašnjenje „mjesto na kojem neko plače; mjesto na kojem plače dječak“. Ovim smo iscrpili ono što se moglo reći o porijeklu i smislu mikrotoponima Ruljina u okviru razmatrane hipoteze.
Postoji, međutim, i druga hipoteza o porijeklu i smislu ovog mikrotoponima. Suština te hipoteze je u tome da je mikrotoponim Ruljina nastao od ranijeg Vruljina, gubljenjem inicijalnog v-. Vruljina bi bila izvedenica sufiksom – ina od imenice vrulja, čije značenje Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU fiksira kao „mjesto, gdje voda izbija u ključevima kao da vrije, izvor, vrelo“ (Rječnik JAZU, svezak 89, 1974: 579). Isti Rječnik, na istoj strani, navodi i toponim Vrulja: a) kao ime potoka između Omiša i Makarske; b) kao ime morske uvale između Omiša i Makarske; c) kao ime zemljišta, kod sela Krnjevića u trebinjskom kotaru u Hercegovini i d) kao ime naselja, sela u pljevaljskom kotaru u Crnoj Gori. Konačno: na strani 580. osamdeset devete sveske Rječnika hrvatskoga ili srpskoga jezika, nalazimo i toponim Vruljina, zabilježen u Lici. Upravo ova hipoteza, po mom mišljenju, ona je kojom se ispravno objašnjava porijeklo i smisao toponima Ruljina. Ono što ovu hipotezu čini vjerodostojnom prije svega je to što je ista u skladu sa zemljopisnim karakteristikama: karakteristikama koje često igraju presudnu ulogu u nominaciji nekog naselja. Kroz naselje koje danas nosi naziv Ruljina zaista, naime, prolazi potok koji- u danima kada intenzivno pada kiša- izvire u granicama tog naselja, pri čemu voda izbija u ključevima, kao da vrije, baš kao što se i navodi u opisu leksikografske odrednice vrulja u Rječniku hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU. Na osnovu te značajke terena- koja je u percepciji ljudi očito bila suštinska i presudna za nominaciju tog naselja- od imenice vrulja sufiksom – ina deriviran je, prvobitno, mikrotoponim Vruljina; kasnije se, kako sam ranije u članku već pomenuo, gubljenjem inicijalnog v– Vruljina transformisalo u današnje Ruljina. Gubljenje v ispred r ne predstavlja izazov za objašnjenje: radi se o uprošćavanju inicijalne sonantske grupe vr-. Valja reći i ovo: činjenica što je ova, drugopomenuta, hipoteza ona koja na adekvatan način objašnjava porijeklo i smisao mikrotoponima Ruljina ne znači da ona prvopomenuta nema nikakav naučni značaj; ista i dalje fungira kao jedan apsolutno smisleni teorijski konstrukt koji u tom okviru- dakle u okviru procesa dijalektičko-logičke spoznaje – ima svoju teoretsku vrijednost.

Reklo bi se da nema ničeg nejasnog i, u naučnom pogledu, zanimljivog kad su u pitanju porijeklo i smisao mikrotoponima Seljanovo. Ipak, nije tako; naprotiv. Ovdje nesumnjivo imamo izvedenicu sufiksom – ovo/- evo od određene imeničke gramatičko-tvorbene osnove. Što se tiče sufiksa – ovo/- evo, znameniti srpski lingvist Ivan Klajn kaže da je isti „ (…) skoro isključivo toponomastički sufiks, zastupljen u velikom broju dobro poznatih, više ili manje motivisanih imena: Takovo, Kladovo, Prahovo, Kupinovo, Grahovo, Stražilovo, Hopovo, Žarkovo, Sarajevo, Smederevo, Kraljevo, Valjevo, Pančevo, Braničevo, Preševo itd. (…)“ (Klajn 2003: 176). Dakle, sufiks ne predstavlja problem. Problem predstavlja precizna identifikacija imenice, tj. leksema od kojeg je izveden mikrotoponim Seljanovo. Kad je u pitanju leksem od kojeg je izveden mikrotoponim Seljanovo, možemo formulisati dvije hipoteze. Prva je da je ovaj tivatski mikrotoponim izveden od leksema seljanin. Kad je riječ o ovoj hipotezi o porijeklu mikrotoponima Seljanovo, za (lingvističku) analizu zanimljiva je gramatičko-tvorbena osnova od koje je izveden ovaj toponim. Jer: od gramatičko-tvorbene osnove seljanin- očekivali bismo toponim *Seljaninovo, a ne Seljanovo. Logično se postavlja sljedeće pitanje: odakle oblik Seljanovo– kao rezultat formalnog uobličenja ovog toponima- a ne *Seljaninovo? Odgovor na to pitanje moramo potražiti u dalekoj prošlosti B/CG/H/S jezika. Još od prvih svjedočanstavâ slavenske pismenosti- tj. od spomenikâ staroslavenskog jezika- kod pojedinih imenicâ muškog roda nalazimo singulativni sufiks – in: građanin, tiranin, gospodin, seljanin itd. Ovaj sufiks posebno je produktivan pri derivaciji etnikâ: Srbin, Jevrejin, Bugarin, Turčin itd. Singulativni u određenju sufiksa – in znači da ovaj sufiks ima tu neobičnu osobinu da se upotrebljava samo u jednini. U množini imenicâ kod kojih se javlja u jednini taj sufiks se gubi, pa kod tih imenicâ dobijamo dvojaku gramatičku osnovu: jednu u jednini, drugu u množini. Npr., kod imenice seljanin, od koje se potencijalno gradi toponim Seljanovo, odnos nominativa jednine i nominativa množine je seljanin : seljani; to znači da je gramatička osnova u jednini seljanin-, a u množini seljan-. Prema ovoj hipotezi, mikrotoponim Seljanovo bio bi izveden od gramatičko-tvorbene osnove seljan-, što je zapravo osnova imenice seljanin u množini, u kojoj se gubi sufiks – in. Glasovni lik Seljanovo bio bi, dakle, rezultat tvorbe ovog toponima od množinske osnove imenice seljanin: osnove seljan-. Što se tiče smisla toponima Seljanovo, njega bismo- u vizuri ove hipoteze- mogli protumačiti kao „prostor, zemljište koje je u suštinskoj vezi sa seljacima; zemljište na kojem žive i koje obrađuju seljaci“. Druga hipoteza, kad je riječ o leksemu koji je tvorbeno-gramatička osnova mikrotoponima Seljanovo, jeste da je ovaj tivatski mikrotoponim nastao od ličnog imena Seljan, dodavanjem na tvorbeno-gramatičku osnovu koju predstavlja ovo ime sufiksa –ovo. Obje pomenute hipoteze o načinu nastanka mikrotoponima Seljanovo jednako su vjerovatne i, po svoj prilici, nikad sa stoprocentnom sigurnošću nećemo (sa)znati da li Seljanovo vodi porijeklo od apelativa seljanin ili od ličnog imena Seljan.

Na kraju ovog rada da se pozabavimo porijeklom i smislom mikrotoponima Činovica. Po mišljenju autora ovog rada, Činovica je mikrotoponim izveden od imenice pluralia tantum čîni „čarolije, mađije“- dodavanjem na okrnjenu gramatičku osnovu ove imenice, osnovu čin-, sufiksa – ovica. (Sufiksom – ovica inače se u B/CG/H/S jeziku često grade imena naseljâ: Mitrovica, Đakovica, Rakovica, Jelovica, Brezovica itd.).Činovica je, dakle- što je sasvim u skladu sa kulturno-mentalitetskim značajkama i vjerovanjima ljudi u vremenu u kojem je ovaj mikrotoponim nastao- mjesto na kojem su žene bacale čini, na kojem su se vršili magijski obredi sa izvjesnom svrhom.

Da zaključimo: kako vidimo iz ovog rada, (mikro)toponimi mogu nastajati na temelju različitih asocijacijâ. To znači da je proučavanje njihovog porijekla i smisla bitno ne samo iz lingvističke perspektive nego i sa jednog opštijeg- slobodni smo reći i važnijeg- aspekta: sa aspekta funkcionisanja ljudskog uma. Preciznije: proučavanje porijekla i smisla (mikro)toponimâ, otkriva nam zakonitosti nominacije određenog prostora, a to svakako predstavlja značajan doprinos procesu i trudu potpunijeg razumijevanja čovjeka kao bića.

LITERATURA:

Klajn, Ivan. 2003. Tvorba reči u savremenom srpskom jeziku II. Beograd, Novi Sad: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Institut za srpski jezik SANU, Matica srpska