Članak koji je pred vama ovdašnjim je jezičnim uzusima (blago) prilagođen rad dr Barbare Kovačević “Nogomet i frazeologija”. Nadamo se da će vam biti na intelektualno zadovoljstvo i od spoznajne koristi.
Fudbalska groznica
Kao što je zlatna groznica u prvoj polovini XIX stoljeća zahvatila Sjevernu Ameriku, a poslije se ciklično pojavljivala i na drugim kontinentima, tako fudbalska groznica u vidu Svjetskog prvenstva u fudbalu svake četiri godine zavlada cijelim svijetom. Iako je fudbalska terminologija više-manje poznata b/c/h/s fudbalskoj javnosti, ovom prilikom ćemo vidjeti koliko se ona proširila i na druga životna područjâ te dobila nova prenesena značenja u okrilju b/c/h/s frazeologije. Mnogi b/c/h/s frazemi vuku svoje porijeklo iz sporta. Tako je npr. frazem greška u koracima motivisan košarkom i rukometom, frazem prebaciti lopticu tenisom, frazem niski udarac boksom, a frazem odskočna daska gimnastikom. Pošto je fudbal najvažnija sporedna stvar na svijetu, sasvim je logično da dominiraju frazemi sa fudbalskog terena. U njima se na formalnom planu pominju neki elementi koji nesumnjivo upućuju na to o kojem je sportu riječ (npr. ofsajd, autogol, crveni karton, kopačka), ali ima i onih koji se osim sa fudbalom mogu povezati i s nekim drugim sportovima. Takvi frazemi su opšteg karaktera: biti u reprezentaciji nečeg u značenju ‘biti najbolji u svom području djelovanja’ jer se u reprezentaciji nalaze samo najbolji sportisti, braniti nečije boje u značenju ‘zalagati se za nečije interese (ideje, uvjerenja), braniti (zastupati, štititi) nečije stavove’, pri čemu se sastavnica boja može odnositi na različite boje dresovâ suprotstavljenih igračâ timskih sportovâ. Ista slika promjene dresa nalazi se i u pozadini frazema promijeniti dres sa značenjem ‘početi raditi za konkurentsku stranu’, što ne izaziva čuđenje u ovo savremeno doba fudbalskih transferâ.
Fudbalski nazivi u frazemima
Fudbalsku motivaciju najlakše možemo uočiti u frazemima koji sadržavaju neki fudbalski naziv, obično anglizam. U dvama se b/c/h/s frazemima pojavljuje sastavnica aut, koja se upotrebljava ne samo u fudbalu nego i drugim sportovima (košarci i rukometu), a označava prostor izvan granične linije igrališta. U igri se izlazak lopte izvan terena smatra prekršajem, dakle nečim lošim. Negativnost samog čina odrazila se i na značenje frazema biti (naći se i sl.) u autu, koji upućuje na to da je neko isključen iz zbivanja, izbačen iz središta događanja ili se nalazi u situaciji (položaju) iz koje mu je onemogućeno daljnje djelovanje. U novije doba frazem razvija i sekundarno značenje ‘biti izvan upotrebe, biti u kvaru’. Dok je u frazemu biti (naći se i sl.) u autu istaknut ishod događaja, rezultat, u frazemu otići u aut, koji je iz istog značenjskog kruga, naglašen je proces. Iako je u fudbalskoj terminologiji prisutan i naziv zaleđe, tvoren od slavenske leksičke građe, u frazeologiji se ustalio anglizam ofsajd, koji je nosiva sastavnica frazema naći se (biti) u ofsajdu. Tim frazemom daje se do znanja da je osoba o kojoj govorimo trenutno uhvaćena u nekoj nedopuštenoj radnji ili se nalazi na nedopuštenom mjestu, a frazem u podlozi ima sliku fudbalera koji pravi prekršaj jer se nalazi u nedopuštenom položaju u odnosu na druge igrače. Još jedan naziv nezaobilazan u fudbalu svakako je šesnaesterac. Kako jedan b/c/h/s frazem sadržava brojevnu sastavnicu šesnaest, ljubitelji frazeologije često su tražili i pronalazili etimologiju frazema sve u šesnaest značenja ‘jako, iz sve snage, svom snagom, punim intenzitetom, što je najviše moguće’ u fudbalu. Frazem sve u šesnaest često upućuje na povećani intenzitet uz glagole kojima se iskazuje neka aktivnost (npr. radi, uči, spava, igra…), pa postoji vjerovatnoća da ima veze s muzikom i šesnaestinkama jer je trajanje šesnaestinke vrlo kratko, a melodije pisane u tom taktu brze su i energične, što je moglo biti temelj za uspostavljanje navedenog frazemskog značenja. Pošto je očigledno riječ o vrlo starom frazemu, a takvi su mnogi frazemi u kojima su nosive brojevne komponente (npr. ni pet ni šest), elipsom su nestale imeničke sastavnice koje bi omogućile uspostavljanje slikovite veze između frazema i njegovog značenja. Za takve frazeme obično se kaže da su izgubili vezu s motivacijskom bazom. Zato su u frazeologiji prisutna i neka druga tumačenja frazema sve u šesnaest pa se njegova motivacija može dovesti u vezu s mitologijom (indijskom boginjom Materšvani) i religijom (biblijskom numerologijom), ali to je sasvim druga priča, koja izlazi iz okvira naše teme. Fudbaleri strepe od kartona, tj. sudijine opomene žutim kartonom ili isključenja iz igre crvenim kartonom. Uloga žutog i crvenog kartona prenesena je i u značenje sljedećih frazemâ kojima je iskazana dvosmjernost samog čina, ali i razlika u njihovom ishodu: dati (pokazati) žuti karton nekome ‘upozoriti nekog na propuste (pogreške) u radu, strogo opomenuti (upozoriti) nekog na nešto’, dobiti žuti karton ‘biti upozoren na propuste (pogreške) u radu, dobiti strogu opomenu (upozorenje)’; dati (pokazati) nekom crveni karton ‘isključiti (eliminisati) nekog iz neke zajednice (organizacije i sl.), lišiti položaja (funkcije) nekog’, dobiti crveni karton ‘biti uklonjen (eliminisan), biti izbačen (otpušten) <s posla>. U zavisnosti od težine prekršaja i od dobijene kazne igrači mogu završiti i na klupi, na kojoj ih čekaju rezervni igrači. Postojanje rezervnih igračâ tipično je za sve timske sportove, a tuđa pogreška nekad je njihova jedina prilika da zaigraju na terenu i pokažu prikupljeno znanje i energiju. Iako konstrukcije biti rezervni igrač i sjediti na klupi (pa čak i zalediti se na klupi) ne nalaze svoje mjesto u frazeološkim rječnicima, ne smijemo zanemariti njihovu slikovitost te njihov metaforički potencijal.
Golovi i bodovi
Vrlo česti frazemi skupljati bodove, zabilježiti poen, 1:0 za mene (tebe, njega) ne moraju se nužno odnositi na fudbal, nego se odnose na sve sportove kod kojih se rezultati igre bilježe bodovima koji utiču na poredak sportistâ ili sportskog tima na tablici. Frazem skupljati bodove iz sportskog domena preselio se u kontekst dodvoravanja ili ulizivanja pretpostavljenima i negativno je konotiran, dok je frazem 1:0 za mene (tebe, njega) u značenju ‘voditi, biti u prednosti nad nekim’ pozitivno konotiran jer je sportska pobjeda pozitivan ishod situacije i uspjeh za igrače iako se u njemu nazire i trenutak likovanja zbog dobrog rezultata. U svakoj fudbalskoj utakmici cilj je igrača dati gol. Na to se odnosi frazem zatresti mrežu, koji znači ‘dati gol’. Tom frazemu suprotstavljen je frazem zabiti (dati) sebi (si) autogol u značenju ‘sâm sebe onemogućiti u nečemu, sam sebe pobiti (opovrgnuti), nesvjesno protivurječiti sâm sebi’, koji upućuje i na drukčiji ishod situacije. A golovima se podjednako vesele i igrači i navijači, tj. publika koja je upravo zbog te sinergije s obožavanim timom i prozvana dvanaestim igračem uz onih jedanaest timskih koji su uključeni u igru.
Sportska oprema
U nekoliko b/c/h/s frazemâ spominje se za fudbal najvažniji dio opreme – lopta, koja se ujedno povezuje i s načinom igre. Spustiti loptu u fudbalskom rječniku znači smireno dodavati loptu po zemlji, a na frazeološkom planu taj izraz povezuje se s oslobođenjem od iluzijâ te razumnim, prisebnim i smirenim razmišljanjem bez previše zanosa. Tako je i s frazemom stati na loptu u značenju ‘reagovati hladnokrvno (obično u uzbuđenoj ili euforičnoj okolini)’. U pozadini tog frazema konkretna je slika igrača koji uzima kratak predah i analizira situaciju na terenu držeći nogu na lopti, obično prije udarca. Frazem vratiti loptu ne vezuje se isključivo uz fudbal, nego ga možemo povezati i sa drugim sportovima sa loptom kao što su rukomet i košarka. Dodati loptu saigraču koji ju je uputio u prenesenom značenju odnosi se na diskusiju ili čak svađu u kojoj se uzvraća protivargumentom, tj. iznosi se tvrdnja kojom se pobija protivnik ili sagovornik. Na fudbal ne upućuje ni poznata izreka lopta je okrugla iako iz iskustva znamo da se upotrebljava uglavnom u vezi s fudbalom i upućuje na to da se pobjednik takmičenja ne može znati unaprijed, da je sve neizvjesno i da pobjeda nikome nije osigurana, te da u fudbalu, kao i u svakoj igri, treba imati barem malo sreće. Još jedna situacija iz igre postala je temelj za nastanak frazema. To je situacija u kojoj su igrači, tj. fudbaleri poredani u nizu i pokušavaju spriječiti da lopta uđe u gol te čine živi zid. Na značenjskom planu frazem živi zid odnosi se na ljude koji svojim tijelima čine prepreku i u novije doba upotrebljava se najčešće kad je riječ o protestima. Osim lopte u frazeologiji se spominje i kopačka, i to u frazemu objesiti kopačke o (na) klin u značenju ‘prestati se aktivno baviti nečim’. Iako se kopačka doslovno ne spominje, b/c/h/s frazeolozi smatraju da se ista nalazi u pozadinskoj slici frazema ići đonom na nekog sa značenjem ‘bezobzirno napadati, beskrupulozno se suprotstaviti nekom’. Svima nam je dobro poznat izgled kopačke, koja na đonu ima čepove, pa se njome lako može povrijediti saigrač, a još lakše i teže (često i namjerno) protivnički igrač. Takvo nesportsko ponašanje može se dogoditi u žaru borbe i smatra se grubim prekršajem. Ipak, u pozadinskoj slici ovog frazema može, pored toga, biti i vojnički mobbing.
LITERATURA:
- Barbara Kovačević – Nogomet i frazeologija, Hrvatski jezik, vol.5, no.3, Zagreb 2018.
