U rubrici Knjiga Sedmice ovog ponedjeljka preporučujemo sjajni roman “General mrtve vojske” (Rad, Beograd 1977.) velikog albanskog pisca Ismaila Kadarea.
Ismail Kadare je najznačajniji albanski pisac i jedan od najpoznatijih pisacâ sa Balkana. Dobio je, između ostalog i međunarodnu Man Booker nagradu (najznačajnije književno priznanje za strance u Velikoj Britaniji). Roman “General mrtve vojske”, koji ovdje preporučujemo, uvršten je među sto najznačajnijih djela XX stoljeća od strane francuskog časopisa “Le Monde”. Kadare je redovan kandidat za Nobelovu nagradu.
“General mrtve vojske” jedan je od prvih Kadareovih romanâ koji ga je učinio poznatim. Radnja se dešava u Albaniji dvadesetak godinâ poslije Drugog svetskog rata. Strani general (očito Italijan, premda pisac nikada ne navodi njegovu nacionalnost) kreće u specijalnu misiju: da po albanskim planinama, gudurama i zabačenim selima prikupi kosti vojnikâ svoje armije, sahranjenih tokom prošlog rata. Prate ga “sveštenik”, “stručnjak” i petorica kopačâ (pisac većini likovâ, uključujući i generala, ne navodi ime, nego ih pominje samo po profesiji). U jesenjoj, turobnoj atmosferi u kojoj kiša, uz susnježicu, skoro neprekidno pada, mala grupa kopačâ grobovâ postepeno postiže svoj cilj: kese u kojima su prikupljene vojničke kosti sve su brojnije. “Ja sad raspolažem čitavom vojskom mrtvih, pomisli. Samo što, umjesto uniforme, svaki vojnik ima svoj najlonski džak”. Jedino nikako ne uspijevaju da pronađu grob najvišeg po rangu oficira – pukovnika Z – komandanta kaznene jedinice.
U tom morbidnom i melanholičnom traganju i prekopavanju, general saznaje mnoge priče, epizode iz rata – o usamljenim borcima, o vojnom bordelu, o vojniku dezerteru idr. Vremenom i upoznajući direktnije ljude, njihove pjesme i običaje, general se susreće i sa drugačijom istinom o tom gorštačkom narodu, o njihovom gostoprimstvu i njihovoj etici borbe. “Nastojao je da prati hitre pokrete nogu i ritmično udaranje petâ o pod (…) dizanje zdravicâ s dugim, zamršenim otpozdravima koje u prevodu nemaju nikakvog smisla; bučne muške pjesme što su podsjećale na survavanje usovâ u planini, kao i duge, bolećive ženske popijevke, koje kao da su se naslanjale na krupna ramena muških pjesamâ i išle zajedno, odvajkada, spuštenih glavâ”.
Romaneskna priča teče lako – u kratkim, skoro suhim, jednostavnim rečenicama. Premda piše u stilu vladajućeg književnog realizma u Albaniji onog doba (šesdesete godine XX stoljeća), Kadare uspijeva da – pomjerajući ugao posmatranja i koristeći lik generala kao centralnu osu priče – dočara nešto od neobičnosti i određene magičnosti koja proizlazi iz susreta stranca sa nepoznatim. U kišnoj atmosferi vlage i prekopanih grobovâ iz kojih izviruju ljudske kosti, sve djeluje jasno, a opet i pomalo na granici misterije – nepotpuno, neočekivano, između ironije i neobičnosti misije i zagonetke života i smrti; okruženje čudnih slikâ, zvukovâ, jezika, ljudi i neobična muzika zurli uz ritam goča. “Zakopavamo se samo dva metra u njihovu zemlju, koliko da povadimo mrtve, dok u njihovu dušu nismo uspjeli da uđemo ni za santimetar. – A zašto bismo prodirali u njihove duše?, reče sveštenik. – Makar da bismo noćas shvatili ove pjesme, reče general”.
Bez posebne patetike (osim na momente), jakih riječi ili apstraktnijih osvrtâ, Kadare uspijeva da koristeći samo slike i zbivanja prikaže moralnu dilemu koju donosi rat: smrt je pozadina slike o sukobu između etike i (vojnih) pravilâ. Tema smrti kod Kadarea u ovom romanu ne izaziva metafizička razmatranja, već ono što bi se moglo nazvati pitanjem čojstva, junaštva i pokajanja zbog počinjenog zločina. U ključnoj sceni lokalne svadbe koja čini vrhunac priče, general prolazi jednu vrstu katarze, dramatično suočen sa staricom koja je izgubila porodicu, i svjedočanstvom zločina pukovnika Z. Svoju duhovnu transformaciju general slikovito poredi sa stanjem onih skupljačâ biserâ kojima “kada duboko zagnjure, ponekad prsnu pluća. Eto to se dogodilo s našim dušama“. Dešava se gest katarze koji ima nešto od grčke tragedije. Epika i etika. Zločin i pokajanje.
Čitajući o temi traženja nestalih i iskopavanja i ponovnog sahranjivanja kostiju, nije moguće a ne misliti i na novije ratove kod nas, koji su još jednom – po ko zna koji put – iznova nametnuli ovu tragičnu temu, koja je prisutna kao neki vječiti usud Balkana (i rata uopšte).
Jedan od razlogâ popularnosti Kadareovih romana je, čini se, njihova čitljivost. Ako ga poredimo sa nekim od drugih velikih književnikâ sa Balkana, on nema onu Andrićevu psihološku analitičnost i stilsku suptilnost, niti Mešinu misaonu prodornost, niti Krležinu vulkansku rječitost, niti mudru poetičnost Crnjanskog, niti epsku metafizičnost jednog Kazancakisa. Ali Kadare ima lakoću izraza i talenat za pričanje pričâ, sličan onim kojim su nekada davno, drevni narodni pripovjedači držali napregnutu pažnju slušalacâ, skupljenih oko ognjišta.
“Sjutradan su ih sahranili tamo gdje su poginuli. Toga proljeća grobovi nikoše posvuda, baš kao ovčija stada rasturena po brdima prema moru, i niko nije znao kako se ko zvao i iz kojeg je kraja došao, da bi mu bar neko njegov postavio nišan nad glavom. Samo su brđane raspoznavali po njihovoj karakterističnoj nošnji. Neki od njih bili su došli iz najudaljenijih plemenâ sjevernih Alpâ, tamo gdje se, u slučaju kakve smrti, svi ljudi oblače u crno, pa i samu kulu ubijenoga, hladnu i tužnu, prevuku crninom, a onda mu ispjevaju pjesmu, gdje se obavezno pominjalo nešto sa mora, sa tog dalekog, vjerolomnog mora”.
“General mrtve vojske” Ismaila Kadarea, ukoliko ga već niste (pro)čitali, jedan je od onih romanâ koje treba da budu obavezna lektira svih ljudi koji sebe smatraju zaista obrazovanim. Stoga ova knjiga čeka, u Gradskoj biblioteci Tivat, one, u pogledu zahrjeva za najvišim beletrističkim kvalitetima, najsofisticiranije čitateljke/čitaoce. S poštovanjem, glavni urednik JU Gradska biblioteka Tivat Miomir Abović
