Članak koji je pred vama ovdašnjim je jezičnim uzusima (blago) prilagođen rad dr Barbare Kovačević “Plava krv”. Nadamo se da će vam biti na intelektualno zadovoljstvo i od spoznajne koristi.
Samo dva dana nakon što je u svom dvorcu u škotskom Balmoralu na službenom sastanku – nasmiješenog lica, sa svježom frizurom, u suknji od tartana, sa nezaobilaznom crnom lakiranom torbicom i štapom za hodanje – imenovala Liz Tras novom britanskom premijerkom, Njeno Veličanstvo Kraljica Elizabeta II. napustila je ovaj svijet 8. septembra 2022. godine. Kraljica Ujedinjenog Kraljevstva i 14 (četrnaest) Krunskih zemaljâ Komonvelta od dolaska na prijesto 1952. godine život je posvetila dužnosti i bila je, kako sama novoizabrana premijerka kaže, “kamen na kojem je sagrađena moderna Britanija”. Odlaskom kraljice jarkih bojâ Velika Britanija ostala je zavijena u crno, a svjetski mediji usredsredili su se na to da što bolje isprate sve događaje povezane s njenim ispraćajem i pogrebom. U Londonu je tog dana, 19. septembra 2022. godine, sve stalo i upriličen je državni pogreb kakav se ne pamti još od smrti britanskog premijera Vinstona Čerčila 1965. godine. Glavni scenarist tog istorijskog ispraćaja bila je navodno sama Kraljica. Povorka s kovčegom krenula je iz londonske palate Vestminster – u kojoj su Kraljici proteklih danâ britanski građani odavali počast – prema Vestminsterskoj opatiji, gdje je na državni pogreb stoljeća pristiglo više stotinâ stranih državnih funkcionerâ, svi živući bivši britanski premijeri, a posebno mjesto zauzeli su i članovi kraljevskih porodicâ, pripadnici plave krvi, koji su ispratili svoju najdugovječniju rođakinju i po godinama i po vladarskom stažu. U b/c/h/s jeziku frazemom plava krv (tj. plave krvi) označavaju se pripadnici plemićkog ili aristokratskog roda. Ista je izrazna mogućnost prisutna i u drugim evropskim jezicima, npr. u španskom (sangre azul), engleskom (blue blood) ili njemačkom (blaues Blut). S obzirom na to da znamo da je naša krv crvena, pitamo se zašto plemićkim venama teče plava krv i kako je došlo do takve percepcije ili interpretacije. Iako etiologija frazema plava krv nije dokraja razjašnjena, smatra se da dolazi iz španskog govornog područja. Prvi zapisi ovog izraza pronađeni su kod Španacâ još davne 1834. godine (sangre azul) te postoji nekoliko manje ili više uvjerljivih objašnjenjâ o porijeklu tog izraza ili uzrocima promjene prototipne boje ljudske krvi. Jedno objašnjenje povezano je sa statističkom krvnom slikom evropskog plemstva i Rh- -faktorom. U evropskim kraljevskim porodicama često se pojavljuje negativni Rh-faktor, a vrlo je česta i nulta krvna grupa. Smatra se da je za takvu kombinaciju karakteristična povišena razina bakra, zbog kojeg krv u venama ima intenzivniju plavu boju. Takođe, u kraljevskim porodicama učestalo je bila prisutna hemofilija – poremećaj procesa zgrušavanja krvi, koji dovodi do nemogućnosti stvaranja ugruška krvi, što dovodi do sklonosti krvarenju. Čak i mali udarci i jači dodiri mogu izazvati potkožna krvarenja koja izgledaju kao velike modrice. Drugo objašnjenje povezano je sa srebrnim posuđem. Naime, kraljevske porodice svoje imovinsko stanje, tj. bogatstvo, uz ostalo, demonstrirale su raskošnim srebrnim servisima posuđa te mnogim drugim predmetima koje su svakodnevno upotrebljavali i koji su bili izrađeni od srebra. Srebrni predmeti, posebno tanjiri i čaše, u dodiru s kiselom hranom i pićem oslobađaju ione koji dospijevaju u organizam. Visoka razina srebra u organizmu može prouzročiti bolest argiriju, koja se ispoljava u sivoplavoj koži i izuzetno plavim žilama. Treće objašnjenje povezano je sa “sunčanjem”. Pripadnici plemstva u feudalizmu obično su se kretali u zatvorenom prostoru i nisu bili izloženi Sunčevim zracima za razliku od svojih podanikâ kmetovâ, koji su radili na otvorenom, obrađivali zemlju i uzgajali stoku pa su imali tamnu pût od prisilnog sunčanja. Blijeda koža, tj. svijetla pût, bila je zaštitni znak aristokratije, a kroz takvu kožu vene su vidljivije. Posebno su se plemkinje štitile od sunčanih zrakâ čipkastim suncobranima i šeširima s velikim obodima, a u nekim je istorijskim razdobljima vrlo moderno bilo izbjeljivanje lica puderom. Četvrto – i najvjerovatnije – objašnjenje zapisao je Džejms Rodžers (The Dictionary of Cliches, 1985.), a povezano je s istorijskim prilikama i Mavrima, koji su tokom arapskih osvajanjâ zaposjedali Pirenejsko poluostrvo, te s kojima su Španci bili u intenzivnijem dodiru od VIII do XV stoljeća. Članovi starih kastiljskih porodicâ posebno su bili ponosni na to da se njihova loza ne miješa s drugim rasama i vjerama te da njihova krv nije “zagađena” mavarskom krvlju. Dokaz te čistoće bila je svijetla, aristokratska pût, na kojoj su plave vene bile uočljivije nego na tamnoputim ljudima. Tako je plava krv postala mjerna jedinica za čistoću i uzvišenost, za sve koji su se htjeli istaknuti, te se izraz ubrzo proširio među evropskim plemstvom i u bogataškim krugovima. Nosioci plave krvi danas su pripadnici viših društvenih slojevâ, koji odskaču od okoline svojim ponašanjem ili porijeklom, a sâm frazem često ima podrugljivu notu. U sredinama koje su udaljene od kraljevskih i plemićkih porodicâ pripadnicima plave krvi smatraju se članovi porodicâ koje su politički ili finansijski moćne kao što su u USA npr. Kenedijevi ili Buševi. Iako je kod ljudi plava krv optička varka jer je krv uvijek crvena zbog hemoglobina, tj. željeza, postoje živa bića koja zaista imaju plavu krv (ili cirkulacijsku tečnost) kao što su mekušci i člankonošci (npr. hobotnica, lignja, jastog, sipa ili neke vrste rakovâ), kod kojih u prenosu kiseonika sudjeluje hemocijanin, a on sadržava bakar. Međutim, kod ljudi je u nekim rijetkim trenucima moguća pojava zelene krvi (sulfhemoglobinemija) kad se sumpor veže uz molekule hemoglobina i tako stvara zelenu hemikaliju koja se naziva sulfhemoglobin. Osim aristokratske plave krvi u frazeologiji, u medicinskom žargonu prisutan je naziv plava krv, koji se odnosi na Perftoran – preparat koji je izuzetno efikasna zamjena za krv, a proizvodi se danas u Rusiji i izvozi u Europsku uniju, Kinu, Indiju i Latinsku Ameriku. Takva tečnost odgovara svakoj krvnoj grupi i ne prenosi bolesti, a može se više puta zamrzavati i odmrzavati bez narušavanja kvaliteta. Iako se interes za Perftoran povećao na globalnom tržištu, on je vrlo skupa zamjena za tečnost života, pogotovo ako je došlo do gubitka velike količine krvi. Takođe, u medicinskom sistemu kraljevsko mjesto ima zlatna krv. Zlatna krv naziv je za najrjeđi tip krvi s negativnim Rh-faktorom, tzv. Rh-ništa, a otkrivena je 1961. godine i na svijetu je ima tek pedesetak ljudi. Kao što plava boja upućuje na posebnost, jedinstvenost i plemenitost, zlatna boja upućuje na vrijednosnu dimenziju s obzirom na to da je ta krvna grupa vrlo rijetka, pa samim time i dragocjena, posebno onome kome je potrebna u transfuziji, jer mu život znači.
LITERATURA:
- Barbara Kovačević – “Plava krv”, Hrvatski jezik, vol.9, no.4, Zagreb 2022.
