Španska sela

Kad je nekome nešto potpuno nerazumljivo, daleko, ili strano, nepoznato, kažemo obično da su to za njega španska sela. Zašto baš „španska”, zašto ne „njemačka“, „francuska“ ili „portugalska“, na primer? I zašto u množini, a ne u jednini: španska sela, a ne špansko selo? Na kraju, zbog čega se nešto nepoznato i nerazumljivo veže upravo za sela, a ne za nešto drugo (šumu ili džunglu i sl.)? Opširan i obrazložen odgovor na sva ta pitanja daje romanist Karlo Brudor u jednom jezičkom časopisu (1974). Uz njegova objašnjenja, podatke iznesene u knjizi Nemačko-srpskohrvatski frazeološki rečnik Pavice Mrazović i Ružice Primorac i neke napomene prof. Ivana Klajna, moguće je sa sigurnošću objasniti porijeklo i izvorno značenje izraza španska sela, koji se, inače, kod nas veoma često upotrebljava. Prije svega, treba reći da je to doslovan prevod odgovarajućeg njemačkog izraza spanische Dörfer, s istim značenjem kao i kod nas. Brudor tvrdi da je taj izraz u njemačkom jeziku prvi upotrebio Johan Volfgang Gete u svom čuvenom sentimentalnom romanu Jadi mladoga Vertera objavljenom 1774. godine. U najstarijem srpskom prevodu toga Geteovog djela (Branko Mušicki, Mala biblioteka III-V, Mostar 1905) rečenica u kojoj stoji pomenuti izraz glasi ovako:“To su bila za poslanikov mozak španska sela, i ja se preporučim da se ne bih morao još više žučiti zbog daljeg nerazumnog govora”. Ako je ovaj podatak tačan, tj. ako nema ranijih prevodâ Vertera, to bi onda značilo da je izraz španska sela preuzet iz njemačkog u naš jezik početkom dvadesetog stoljeća, tačnije 1905. Kasnije je on iz literature prešao u svakodnevni govor tako da je danas široko poznat i rasprostranjen. Zanimljivo je kako je izraz španska sela nastao u njemačkom jeziku, posebno s obzirom na činjenicu da u istom tom jeziku postoji i mnogo stariji izraz češka sela (böhemische Dörfer), koji se pojavio negdje u drugoj polovini sedamnaestog stoljeća, nakon Tridesetogodišnjeg rata (1618-1648). Njemačkim vojnicima, koji su u toku toga rata prolazili kroz Češku, slavenska imena sela zvučala su čudno, strano, bila su im nerazumljiva. Tako je nastao izraz češka sela (böhemische Dörfer) u opštem značenju “nešto strano, nerazumljivo”. Ostaje da se objasni zašto su Nijemci umesto böhemische Dörfer (“češka sela”) počeli govoriti spanische Dörfer (“španska sela”). Već pomenuti istraživač (K. Brudor) smatra da je do toga došlo ukrštanjem dvaju njemačkih izraza: 1) böhemische Dörfer (“češka sela”) i 2) das kommt mir spanisch vor (doslovno: “to mi dođe španski”, u značenju: “to mi je nerazumljivo”). Nijemci su, naime, ono što je dolazilo iz dalekog španskog jezika osjećali kao strano i nerazumljivo. Takvi su izrazi, s istim značenjem, stvoreni i u drugim jezicima, npr. u španskom esto es griego para mi (bukvalno: “to je grčki za mene“), isto kao i u engleskom: it’s Greek to me. Španci kažu i esto es arabigo para mi. („to je arapski za mene”), a Francuzi: c’est du chinois (“to je kineski”) ili c’est l’hébreu (“to je jevrejski”) itd. Svugdje je ime slabo poznatog jezika dobilo opšte značenje nečeg nepoznatog, odnosno nerazumljivog. Za Nijemce je stran i nepoznat bio španski, za Špance grčki ili arapski, za Francuze kineski ili jevrejski i tako redom. Za nas je, opet, presudan bio njemački uzor, jer je u tom jeziku umjesto češka sela, ukrštanjem, nastao izraz španska sela, koji je, kako smo vidjeli, direktno preuzet u srpski jezik preko Geteovog djela.