U rubrici Knjiga Sedmice ovog ponedjeljka preporučujemo knjigu poznatog austrijskog (kasnije i američkog) psihijatra i psihoanalitičara Vilhelma Rajha “Masovna psihologija fašizma” (Naklada Jesenski i Turk, Zagreb 2014.).
Tokom osamdesetih godinâ XX stoljeća jugoslavensku krizu velika većina njenih građanâ doživljavala je kao ekonomsku krizu. Na ličnoj razini problem je bio u “sto maraka”: sto marakâ koje su nedostajale u platama, sto marakâ za režije, registraciju auta, ljetovanje, izlet u Trst. Korijen ekonomske krize vidio se u politici, političkom i državnom uređenju, ali u mikrokosmosu krizu je rješavalo mitskih “sto marakâ”.
A onda je u drugoj polovini osamdesetih došlo do obrata. S pojavom Miloševića, potom i drugih nacionalnih vođâ, kriza više nije bila prvenstveno ekonomska, već politička. U tom obratu postojala je i iracionalna dimenzija. Nacionalnim ideologijama ekonomija više uopšte nije bila važna. Onaj ko bi govorio o ekonomiji taj je dosađivao! Zlonamjerno skretao s pravih pitanjâ!
Uprkos osjetnom dizanju životnog standarda početkom devedesetih godinâ, savezna vlada Anta Markovića nije zbog toga zadobila nikakvu značajnu, ili barem presudnu moć. Ponuda tadašnje Evropske zajednice za momentalno pristupanje u evropski klub bogatih, dizajnirana da spriječi etničke sukobe, glatko je odbijena. Istorijska je činjenica da je odbio Slobodan Milošević. Ali da to nije učinio on, učinio bi Tuđman. Da nije Tuđman sâm bi narod pronašao nove vođe koji su spremni odbiti financijsku i privrednu pomoć koju je Evropska zajednica nudila. Najednom su same mase, kojima je još koju godinu ranije “sto marakâ” rješavalo sve, bile spremne dati hiljade marakâ (nacionalnim elitama i drugim ratnim profiterima) kako bi mogle ratovati s Hrvatima/Srbima/Bošnjacima, otvarati stare rane, mrziti, i fantazirati o nacionalnoj veličini i proširenim nacionalnim granicama.
Taj iracionalni pomak, gdje su se široke mase doslovce okrenule protiv vlastitih interesâ bio je očigledan svakom trezvenom posmatraču. Štoviše, postojala je i literatura koja ga je opisivala. “Masovna psihologija fašizma” Vilhelma Rajha nalazila se na popisima studentske literature i na policama većine knjižarâ. U toj svojoj knjizi Rajh pokušava otvoriti pitanje zašto su veliki djelovi njemačkog društva (dio proleterâ, ženâ) glasali protiv svojih interesâ i priklonili se nacistima. Hitler je kapitalistima obećao zabranu štrajka, a dio radnikâ ipak je glasao za njega. Hitler je žene osudio da budu mašine za rađanje, podložne muškarcu i državi, a žene su ipak glasale za njega. Hitler je otvoreno najavljivao osvajanja na Istoku i novi rat, a opet je ogroman broj Nijemacâ stao uz njega, čak i onih koji nisu željeli nova stradanja.
Rajh je zaključio da ta protivurječja proizlaze iz psihološke strukture masâ. Samo je socijalna psihologija mogla odgovoriti, npr., na kontradikcije između ekonomskih teškoćâ radništva i nedostatka bunta protiv takvog stanja. Rajhovo objašnjenje proizlazilo je iz odnosa porodice i društva. Ljudi se vaspitavaju da budu pokorni roditeljima i autoritarnim figurama kao takvima. Takođe, porodica potiskuje i seksualne impulse. Zato se kod odraslog čovjeka buntovništvo i seksualni impulsi vežu uz tjeskobu. Strah od pobune, strah od seksualnosti, ukorijenjeni su u karakternoj strukturi masâ. Značajan uticaj u pervertiranju seksualnosti ima i religija. I tu leže odgovori za psihičke probleme masâ, iracionalnost koju pokazuju.
Na Rajhovu psihoanalizu nacističke mase kasnije su se nadovezali Erih From, Teodor Adorno i Ričard Hofštadter. No 1933., kada je objavljena “Masovna psihologija fašizma“ Rajhove ideje bile su izvanredno originalne: Fromov “Bijeg od slobode” biće objavljen tek deset godinâ kasnije, a koncept “autoritarne osobe” razviće se tek dvadeset godinâ kasnije. Ali, nažalost, ta blistava struja psihoanalitičke misli ni osamdesetih godinâ prošlog stoljeća neće uticati na masu, na osvještavanje njene iracionalnosti i na liječenje.
Razlog je, naravno, bio u tome što su Rajhove ideje dirnule u najstrože tabue društva: porodicu, religiju, seksualnost, tradiciju. Rajhova analiza kukastog krsta kao originalno staroindijskog seksualnog simbola, u kojem se u izvornoj formi može vidjeti simbol seksualnog opštenja, tj. “dva isprepletena ljudska lika” – apsolutno je izvanredna. No kao što upozorenja s ljevice na Hitlerovo šurovanje s kapitalom nisu dopirala do dijela ciljane populacije, tako je do masâ još manje dopiralo ovo Rajhovo povezivanje kukastog krsta sa seksualnim simbolom – kukastog krsta koji simbolizuje stupanje masâ u frapantno seksualizovani i pervertirani odnos sa vođom.
Pri kraju “Masovne psihologije fašizma” Rajh kaže da se ne treba biti psiholog da bi se shvatilo zašto “seksualno beznadežna malograđanka” koja nikada nije mislila na politiku, i koja zbog intelektualne i seksualno-konfliktno uslovljene insuficijencije nije mogla naći put u klasnu i rodnu politiku, “nalazi u erotično uzbuđujućoj formi nacionalsocijalizma neku vrstu zadovoljenja, iako naravno prikrivenu”. Ali, isto tako, ne treba biti psiholog pa da se pretpostavi kako će ovakva direktnost kod “seksualno beznadežne malograđanke” imati samo suprotan efekat nijekanja i bijesa. No to je već dio opšte sudbine Vilhelma Rajha, enfant terrible-a psihoanalize, i uopšte nauke XX stoljeća.
Gdje god da se našao – u Beču, Berlinu, Norveškoj ili Americi – Rajha su otpravili s “katranom i perjem”. Pojednostavljeno, od psihoanalitičke zajednice odbačen je kao komunista, od komunističke zajednice kao psihoanalitičar i “guru dobrog seksa”, da bi kraj doživio u zatvoru, u besmislenom sukobu s američkim birokratskim aparatom. Tvrdio je da mora proći pedeset godinâ kako bi se shvatila njegova otkrića, ali zvijezda je postao već šezdesetih. Decenija Marksa i Frojda, ali i misticizma, bila mu je izrazito sklona: još pedesetih njegovi su se rukopisi spaljivali zbog “nadriljekarstva”, a već šezdesetih postali su klasična literatura.
S “Masovnom psihologijom fašizma” nabacivali su se mnogi. I politika, i naučni krugovi, i “seksualno beznadežne malograđanke”, pa i sam Rajh, koji je u USA objavio ponižavajuće reizdanje, očišćeno od revolucije, komunizma i SSSR-a. No, čak i takvim izdanjem buntovni američki studenti šezdesetih godinâ prošlog stoljeća gađali su policijske kordone.
“Masovna psihologijom fašizma“ je jednostavno takva knjiga. Koliko god kontroverzna, rudimentarna, toliko i otvara oči. I zato je i dan danas aktuelna; u vremenu u kom živimo – vremenu sveopšte (politikantske) laži i obmane – možda aktuelnija nego ikad. I zato je itekako vrijedi pročitati. S poštovanjem, glavni urednik JU Gradska biblioteka Tivat Miomir Abović
